Een naald!
Maar dat moet ik wel even uitleggen.
Een speld in een hooiberg zoeken is onbegonnen werk. De uitdrukking betekent dat je naar iets kleins zoekt op een plek waar dat niet opvalt. Meestal zegt iemand nog voordat hij begint met zijn speurtocht, dat het een kwestie van zoeken naar een speld in een hooiberg is, simpelweg omdat hij weet dat zijn poging waarschijnlijk vruchteloos is.
Niet alleen Nederlanders zijn zich ervan bewust dat de kans van slagen klein is als ze een speld in de hooiberg zoeken, het Duits, Engels, Frans, Italiaans en Spaans kennen betekenisverwante uitdrukkingen die met dezelfde metafoor zijn gevormd. Duitsers zeggen dat ze eine stecknadel im Heuhaufen suchen als ze aan een vermoedelijk vruchteloze speurtocht beginnen. Volgens de Engelsen is zo’n vergeefse actie een kwestie van looking for a needle in a haystack. Fransen hebben het over chercher une aiguille dans une botte de foin (met botte de foin wordt een bos of bundel hooi bedoeld). Italianen gebruiken de uitdrukking cercare un ago in un pagliaio (cercare betekent zoeken, un ago is een naald en un pagliaio is een hooimijt of -berg). Spanjaarden hebben het over buscar una aguja en un paja.
In vrijwel alle Europese talen is sprake van een naald; de speld in een speld in een hooiberg zoeken is dus typisch Nederlands. Maar gelukkig kennen wij ook de variant een naald in een hooiberg zoeken, al is die wel wat minder gewoon.
In het Angelsaksische taalgebied is looking for a needle in a haystack een 19e-eeuwse variant van oudere, betekenisverwante uitdrukkingen waarin sprake is van een baal/bos/bundel hooi of zelfs een compleet hooiland (meadow). Zo schreef Thomas More in 1532 dat
to seek out one line in his books would be to go looking for a needle in a meadow.
Als je hooiberg in een naald (speld) in een hooiberg zoeken vervangt door iets anders met het woord hooi, zoals ‘een voer hooi’, dan blijkt ook onze uitdrukking stokoud te zijn. Zo staat in Heraclitus beschreyende de weereldt. Over de ghebreecken der Gierigaerts, ende Woeckenaers deses tijdts (1643) van J. Orizandts de passage:
‘Die nu rechten wil, en niet meer wil geven als haer salaris (naeder Armen wijse) die jaegt een Haes met een trommel, en soekt een naelde in een voer hooys.
De metafoor van de naald in het hooi is zelfs nog ouder. Zo schrijft de 16e-eeuwse spreekwoordenbeschrijver Johannes Sartorius (ca. 1500-1557), die tevens Erasmus’ Adagia vertaalde, in het postuum uitgegeven Adagiorum Chiliades tres (1561):
Ghy had wel eene naeld in eenen voeyer hoijs gheuonden.
Dankzij Erasmus zelf weten we dat een naald in een hooiberg zoeken uiteindelijk teruggaat op de middeleeuws-Latijnse uitdrukking acum in meta foeni quaerere. Dat er een Latijnse bron voor deze uitdrukking is, verklaart ook meteen dat dezelfde metafoor in verschillende westerse talen voorkomt. Al die talen hebben namelijk grote delen van hun idioom aan het Latijn ontleend. De herkomst van een speld/naald in een hooiberg zoeken is uiteindelijk wel te achterhalen.
Maar wat je in de werkelijkheid vindt als je een naald in een hooiberg zoekt? In de meeste gevallen zelfs geen naald.
Eduard Thomas Eggink
U zegt: “Een speld in een hooiberg zoeken is typisch Nederlands.” Dat komt m.i. omdat de Nederlanders praktisch denken en niet alleen naar de bredere betekenis kijken. Je moet er toch niet aan denken dat je echt op zoek bent naar die naald, want dan kan je wel eens heel pijnlijk gestoken worden. Bovendien, als je tijdens het zoeken onbewust door het oog van die naald kruipt vind je hem zeker niet. Een speld daarentegen doet niets af aan de betekenis van de uitdrukking maar is veiliger om te zoeken en het gerommel in het hooi zou nog leuk kunnen zijn ook. In de tijd van de Romeinen bestond de speld waarschijnlijk nog niet anders hadden we die snel teruggevonden, namelijk in de uitdrukking.