Op de sociale media gonst het niet alleen over de zelfverkozen dood van schrijver Joost Zwagerman, maar ook over het woord zelfmoord. ‘Ik vind dat we vanaf nu het woord zelfmoord moeten uitbannen uit onze taal, vervangen door “zelf gekozen overlijden”,’ twittert iemand. Anderen geven de voorkeur aan de woorden zelfdoding en suïcide. Er zijn nog talloze andere alternatieven. Zich iets aandoen, zich het leven benemen, de hand aan zichzelf slaan, zich van kant maken, uit het leven stappen of kortweg eruit stappen dan wel uitstappen, zich verdoen of een wanhoopsdaad plegen. Het is maar een greep uit het zelfmoordidioom, waarvan trouwens met gemak een klein woordenboek zou kunnen worden samengesteld.
Het ongenoegen over het woord zelfmoord is niet van vandaag of gisteren, zelfmoord was lange tijd een taboewoord. Wie in de jaren zestig, zeventig op het platteland opgroeide, maakte het geregeld mee dat een boer of buitenman zich in zijn stal had opgehangen (‘verhangen’ zeiden we toen), maar het gebruik van het woord zelfmoord nam niemand in de mond. Dat woord leerde je pas kennen als je literaire romans ging lezen. Daarin kwamen trouwens ook veel zelfmoordmetaforen voor: de deur achter zich dichttrekken, het heel erge doen, het ergste kiezen, geen uitweg meer zien. Ook in het werk van Joost Zwagerman – van wie in de Dikke Van Dale trouwens een mooie, aforistisch geformuleerde paradox bij het trefwoord schrijver te vinden is (‘Alleen zodra de schrijver schrijft, stopt hij schrijver te zijn.’) – zijn diverse uitdrukkingen met die strekking te vinden, maar zelf deinsde hij bepaald niet terug voor het woord zelfmoord, dat in zijn boek Door eigen hand op vrijwel elke pagina wel een paar keer te vinden is.
Maar ook Zwagerman erkende dat het woord omstreden was: ‘Doen we de zelfmoordenaar meer recht door zijn daad te omschrijven als de verlossing van zichzelf? En zo ja, hoe zou de zelfverkozen dood dan moeten heten? Zelfverlossing? Of verleent die typering aan de daad een onterechte romantisering?’
Zelfverlossing is geen heel courante zelfmoordmetafoor en staat dan ook niet als eufemistische benaming voor de zelfverkozen dood in het woordenboek. Maar je treft de term toch een enkele keer aan, ook wel in de media. Zelfverlossing heeft veel weg van een eufemisme dat in het Duits gangbaar is: Freitod. De vrije dood noemt een enkeling in ons taalgebied de zelfverkozen dood dan ook wel.
Er zijn zoveel metaforen voor de zelfverkozen dood, dat het eigenlijk verbazingwekkend is dat het woord zelfmoordmetafoor nog niet bestaat. Nou ja, niet bestaat? Op Twitter is het al eens gebruikt en op internet is het welgeteld één keer te vinden. Maar als de discussie over de bruikbaarheid van het woord zelfmoord doorgaat (en wat minder emotioneel wordt en wat rationeler plaatsvindt), hoeft het niet te verbazen als ook het woord zelfmoordmetafoor wat couranter wordt.
W.J. Dunsbergen
De hardheid van het woord ‘zelfmoord’ kan je m.i. niet verzachten door er “iets mooiers” van te maken als: zelfgekozen dood. Op de een of andere manier heb je toch de neiging om het gaan te vergeestelijken. Dat zal de associatie met zelfverlossing oproepen. Maar de pijn die een zelfmoord losmaakt bij achterblijvers blijft even groot. In de media te lezen was Zwagerman zich daarvan terdege bewust.