‘Er bestaat een bijzondere variant van de Pavlovreactie,’ schrijft tv-recensent Arjen Fortuin vandaag in NRC Next, namelijk ‘de zogenaamde Fransbauerreflex.’ Daarmee doelt Fortuin op het fenomeen dat een programma met Frans Bauer op de publieke omroep als vanzelf de vraag oproept of dat wel past binnen de doelstellingen. Aanleiding is het AvroTros-programma Frans Bauer in Amerika, ‘waarin Bauer zich met zijn echtgenote een weg door de Verenigde Staten babbelt, in niet zulk heel goed Engels’.
Om het fenomeen wat breder te trekken, zullen we meteen maar een poging doen het woord fransbauerreflex te definiëren: reflex waarbij de culturele of educatieve waarde van een programma op de publieke omroep in twijfel wordt getrokken wanneer dit wordt gepresenteerd door iemand die (bv. op grond van afkomst of opleiding) niet tot de culturele elite wordt gerekend.
Laten we ook even schoolmeesteren: pavlovreactie is een eponiem (een woord gevormd met een persoonsnaam) en hoort daarom volgens de spellingregels met een kleine letter gespeld te worden. Ook fransbauerreflex is een eponiem en dus moet dit woord eveneens met een kleine letter worden gespeld. Een analogiegeval ter toelichting: De Volkskrant had het een paar jaar geleden over het andréhazeseffect (de acceptatie van smartlappen als volwaardig onderdeel van de muziekcultuur) en spelde dat woord terecht met een kleine letter.
Eponiemen
Qua structuur lijkt fransbauerreflex op dagobertducktaks, donaldduckstem, gillesdelatourettesyndroom, heintjedavidseffect, jamesdeaneffect, kasperhausersyndroom, peterpansyndroom en williewortelbedrijf, allemaal eponiemen op basis van de voor- en achternaam van de naamgever. Zulke eponiemen verschillen van bijvoorbeeld babinskireflex, bernouilli-effect, cushingsyndroom, einsteingeneratie en stendhalsyndroom, eveneens eponiemen, maar dan op basis van uitsluitend de achternaam van de naamgever. Een derde type eponiemen bestaat uit woorden die gevormd zijn op basis van uitsluitend een voornaam, zoals achillespees, jezussandaal, petrusvis, piggelmeesyndroom en thomashuis.
Wat bepaalt of een nieuw eponiem wordt gevormd met alleen iemands voornaam, alleen zijn of haar achternaam of zowel de voor- als achternaam? Met andere woorden: naast andréhazeseffect hebben we ook weleens hazeseffect aangetroffen; zou naast of in plaats van fransbauerreflex ook bauerreflex een voor de hand liggend eponiem zijn?
Vanuit lexicografisch oogpunt is dat geen interessante vraag, maar het antwoord is: waarschijnlijk niet. Dat komt doordat Bauer een minder onderscheidende achternaam is dan Hazes, al was het maar omdat Bauer min of meer klinkt als bouwer en bauerreflex in gesproken taal dus gemakkelijk kan worden gehoord als bouwerreflex. Kortom, voor zijn lexicografische vereeuwiging heeft Frans zijn voornaam nodig en we houden het daarom op fransbauerreflex. En we gaan goed opletten of dit woord zo ingeburgerd raakt dat het op termijn een plaatsje in Van Dale behoort te krijgen.
Definitie
fransbauerreflex (m, g.mv.) reflex waarbij de culturele of educatieve waarde van een programma op de publieke omroep in twijfel wordt getrokken wanneer dit wordt gepresenteerd door iemand die (bv. op grond van afkomst of opleiding) niet tot de culturele elite wordt gerekend (genoemd naar de Nederlandse levensliedzanger en programmamaker Frans Bauer (1973)).
Ton den Boon
Stendhal staat in mijn op achternamen gesorteerde boekenkast bij de S, net zoals Multatuli bij de M staat. Als een schrijver één naam heeft, wordt die m.i. automatisch als achternaam geïnterpreteerd.
Folkert
Is het niet ook de reflex die elitairen overvalt wanneer zij een oplossing zoeken voor de tweedeling tussen elite en plebs? Van Nieuwkerk had er last van in een discussie over dit onderwerp en dacht direct aan meer Frans Bauer op de buis om die tweedeling te slechten.